در مورد رابطه لباس و فرهنگ چه می‌دانید؟

فرهنگ مقوله پیچیده و مفصلی است که از زوایای گوناگون قابل بررسی است. وقتی در مورد رابطه لباس و فرهنگ پوشیدن حرف می‌زنیم در واقع به این موضوع اشاره داریم که چرا فلان گروه از جامعه نوع خاصی از پوشش را برای خود انتخاب کرده‌اند؟ یا مثلا در پاسخ به این سوال که چرا پوشش زنان در بین اقوام مختلف ایران متفاوت است باید به فرهنگ آن‌ها رجوع نمود و از این دریچه به طرز لباس پوشیدن و سلیقه آن‌ها در انتخاب پوشاک نگریست.

اما قبل از چیز باید فرهنگ را تعریف کرد. تعریف فرهنگ کار چندان راحتی نیست و احتمالا با ما موافق هستید که یک کتاب چند صد صفحه‌ای نیز برای ارائه تعریفی جامع از آن کافی نمی‌باشد. اما تلاش می‌کنیم که در حدی که برای موضوع این مقاله نیاز است این مفهوم را تعریف نموده و سپس به بررسی رابطه لباس و فرهنگ در جوامع و اقوام و طبقات مختلف بپردازیم. با ما همراه باشید تا این موضوع مهم و جذاب را با هم بررسی کنیم. ژورنال بخوانید.

فرهنگ چیست؟

جامعه شناسان، انسان شناسان و محققان علم مطالعات فرهنگی تعریف خاص خود را از مفهوم «فرهنگ» ارائه کرده‌اند.

به صورت کلی می‌توان آن را نحوه زندگی کردن تعدادی از انسان‌ها دانست که چیزهای مشترکی در این نحوه زندگی وجود دارند. شکل تعامل افراد با محیط جغرافیایی و محیط اجتماعی، نحوه ارتباط افراد با یکدیگر، نوع پاسخ دادن به نیازهای اجتماعی و حتی نیازهای فردی، چگونگی اندیشیدن و طرز فکر آن‌ها همگی بخشی از فرهنگ یک گروه از افراد را تشکیل می‌دهند.

در فرهنگ فارسی معین واژه فرهنگ را تشکیل شده از دو جزء «فر» و «هنگ» می‌داند که در کنار یکدیگر معنای پیش کشیدن یا فراکشیدن می‌دهند و در نتیجه، این مفهوم به پیشرفت کردن ارجاع می‌دهد.

حال از این تعریفات آکادمیک که بگذریم، باید به این هم اشاره نماییم که فرهنگ مساله‌ای است که ما آدم‌ها با آن زندگی می‌کنیم و در تمام اجزای زندگی و حتی مرگ ما نیز رخنه کرده است. از جمله مصادیق آن هم: تاثیر فرهنگ بر مد و فشن، تاثیر فرهنگ بر روی لباس پوشیدن، تاثیر فرهنگ بر انتخاب لباس و پوشاک و … است. پس در ادامه فرهنگ را از جنبه مد، لباس و پوشاک مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌دهیم.

رابطه لباس و فرهنگ

ما انسان‌ها از روزی که به دنیا آمده‌ایم خود را مقید به قانون نانوشته و ازلی و ابدی دانسته‌ایم که همیشه باید تن خود را بپوشانیم.

پوشیده بودن و پوشش داشتن در اکثر اقوام و جوامع امری بدیهی و پذیرفته شده است. شاید در بعضی از قوم‌های بدوی و دور از تمدن مثل سرخپوست‌های امریکای جنوبی یا آفریقایی در این زمینه استثنائاتی وجود داشته باشد اما در جوامعی که تمدن وجود دارد، پوشش هم امری الزامی به نظر می‌رسد.

اینکه چرا پوشش اینقدر بدیهی است، پاسخ‌های فراوان و متعددی دارد که محل بحث ما نیست. اما چیزی که به موضوع مقاله ما مربوط می‌شود تاثیر متقابل و رابطه لباس و فرهنگ است. به این معنی که همانقدر که لباس پوشیدن اعضای یک جامعه بر فرهنگ آن جامعه تاثیر می‌گذارد، فرهنگ‌شان نیز بر پوشاک آن‌ها تاثیر گذار است. به همین خاطر به سختی می‌توان ردیابی کرد که تاثیر کدام یک بر دیگری بیشتر یا کم‌تر بوده است.

برای مثال، فرهنگ لباس پوشیدن در ایران با فرهنگ لباس پوشیدن در ترکیه، افعانستان یا فرانسه تفاوت‌های جدی و چشم‌گیری دارد. حال به نظر شما دلیل این تفاوت این است که چون فرهنگ این کشورها با هم تفاوت داشته به طور طبیعی طرز لباس پوشیدن آن‌ها هم فرق دارد یا برعکس، چون هر کدام از این جوامع به شکل خاصی لباس پوشیده‌اند فرهنگ‌شان هم رفته رفته تغییرات بیشتری پیدا کرده است؟

ممکن است مورد اول، یعنی تاثیر فرهنگ بر پوشش منطقی‌تر به نظر برسد اما نباید اهمیت مورد دوم را هم فراموش کرد. در یک  کشور، گروه‌های مختلفی وجود دارند که نوع پوشش آن‌ها مهم‌ترین تفاوت‌‌شان با دیگران است. برای مثال، سبک لباس هیپ هاپ که خوانندگان رپ از آن پیروی می‌کنند تاثیرات چشمگیری بر رفتار، گفتار و حتی طرز فکر آن‌ها گذاشته است.

پس طرز پوشش آن‌ها نوعی هویت جمعی برای‌شان به وجود آورده است و همه به خوبی می‌دانیم که فرهنگ به آدم‌ها هویت می‌بخشد. فرهنگ پوشش در ایران رابطه مستقیمی با هویت جمعی ایرانیان دارد و در دوره‌هایی که هویت آن‌ها رنگ باخته و به هویت غربی گرایش پیدا کرده، طرز لباس پوشیدن‌شان هم متاثر از همین اتفاق بوده است. پس با توجه به رابطه متقابل این دو مفهوم، به سراغ ادامه بحث می‌رویم.

رابطه مد و فرهنگ

مد یکی از زیرمجموعه‌های فرهنگ جامعه است. در پاسخ به سوال مد چیست؟ بهتر است اینگونه آن را تعریف کنیم که مد به سبک زندگی یا اصطلاحا لایف استایل مشترک عده‌ای از آدم‌ها گفته می‌شود که چند ویژگی را با خود دارد، از جمله:

1. مد لزوما محدود به جغرافیای خاصی نیست. علی‌الخصوص در دهه‌های اخیر که عملا مرز میان بسیاری از کشورها برداشته شده و مد نیز به صورت پویا و زنده در میان کشورها و جوامع مختلف در رفت و آمد است.
2. مد پدیده‌ای موقتی است و در هر دوره‌ای بنابر اقتضای زمانه یک چیز مد می‌شود.
3. مد در عرصه‌های گوناگون زندگی انسان‌ها ورود می‌کند از جمله: پوشاک، تزئین منزل، سبک معماری خانه، انتخاب وسایل شخصی، انتخاب نوع تفریحات و …

پس در هر سه ویژگی ردپای فرهنگ را به طور جدی می‌توان دنبال کرد. تاثیر میان این دو هم کاملا متقابل است. هرگاه که یک نوع لباس پوشیدن مد می‌شود متاثر از فرهنگ خاصی است و به همین ترتیب، بر فرهنگ جامعه‌ای که مد واردش شده هم تاثیرگذار خواهد بود. فرهنگ مد را می‌سازد و تاثیر مد بر فرهنگ هم در ادامه اتفاق می‌افتد.

احتمالا بارها با این سوالات مواجه شده‌اید: مد سال 2020 چیست؟ لباس مد پسرانه 2018 را یادت است؟ امسال چه رنگی مد است؟ این سوالات نه تنها به موقتی بودن و پویا بودن مد اشاره دارند، بلکه نشان می‌دهند که هر سال پس از مد شدن یک نوع رنگ و یک نوع لباس، فرهنگ نیز به میزان خاصی از آن تاثیر می‌پذیرد. ارتباط لباس و فرهنگ همین مقدار به هم وابسته است.

حالا که این مفاهیم کلی را بررسی نمودیم می‌خواهیم رابطه لباس و فرهنگ ایرانی را بیشتر مورد تحلیل قرار دهیم و چند مثال مناسب برای بررسی این رابطه دوگانه ارائه کنیم.

فرهنگ و لباس کردی

کردها یکی از اقوام بسیار با ریشه و با سابقه در تاریخ ایران زمین به حساب می‌آیند. قومی که در فرهنگ آن عناصری مانند تعصب بر روی هویت قومی، اصالت، تحمل سختی‌ها، قدرتمندی و نوع دوستی موج می‌زند و در عین حال بر روی شاد بودن و شاد زیستن نیز تاکید ویژه‌ای دارد.

فرهنگ لباس کردی نیز دقیقا برگرفته از همین عناصر است. کردهای ایران که اکثرا در شهرهای کوهستانی غرب و شمال غرب زندگی می‌کنند بخاطر شرایط جغرافیایی ویژه آن مناطق نیازمند نوعی لباس هستند تا رفت و آمد را در آنجا برایشان راحت‌تر کند.

اما جغرافیا تنها یکی از عوامل موثر بر شکل گیری لباس کردی است. در این میان، این لباس انواع مختلفی هم دارد که مثلا شامل لباس کردی زنانه و لباس کردی مردانه نیز می‌شود و البته هر منطقه‌ای هم پوشاک خاص خودش را دارد، از جمله: لباس کردی سقزی، اورامی، سورانی و …

همین تنوع را در رنگ بندی لباس‌هایشان نیز می‌توان دید. چنین تنوعی ناشی از روحیه شاد آن‌ها دارد. حتما در بعضی از مدل‌های لباس زنانه‌شان دیده‌اید که از سکه و پولک برای تزئین‌شان استفاده جالبی شده است.

وجود این تکه‌های فلزی یکی از کاربردهایش ایجاد کردن نوعی صدا است که هنگام حرکت و حتی هنگام رقصیدن آوای خوشی به وجود می‌آورد.

از دیگر ویژگی‌های فرهنگی قوم کرد، نجابت آن‌هاست. مردها لباس پوشیده‌ای به تن می‌کنند و زنان نیز از نوعی رودوشی که به اسم  «چاروکه» شناخته می‌شود استفاده می‌نمایند. سرمای مناطق کوهستانی مقاومت روحی و جسمی آن‌ها را بالا برده و به همین خاطر است که ما کردها را به قدرتمند بودن، پرتلاش بودن و استقامت می‌شناسیم. اما این هوای سرد که در فصول پاییز و زمستان حس می‌شود موجب شده تا انواع لباس‌های گرم و کلاه‌های مناسب سرما در میان پوشاک کردی وجود داشته باشد.

کردها در تاریخ خود سرگذشت مفصل و سختی را پشت سر گذاشته‌اند و جنگ‌هایی که در دوره‌های مختلف بر آنان تحمیل شده تاثیرش را بر روی طرز لباس پوشیدن‌شان نیز به جا گذاشته است. پشت بند و کمربندهای مخصوصی که در برخی از مدل‌های لباس کردی می‌بینیم و هم برای زنان و هم برای مردان متداول است دقیقا برگرفته از همین مساله می‌باشد.

یکی از نکات جالبی که در این باره نقل می‌شود، علاقه وافر آن‌ها به فرهنگ و ادبیات فارسی را نشان می‌دهد. مردمان عشایر کرد نوعی لباس را که با نام «فره‌نجی» شناخته می‌شود می‌پوشند که با کمی دقت مشخص می‌شود از ضحاک ماردوش الهام گرفته است. در میان روایت‌های تاریخی و اساطیری گفته می‌شود که کردها در دوران ضخاک ماردوش گرفتار ظلم‌های او بوده‌اند و فره‌نجی یادگار آن دوران است. فارغ از صحت و سقم این ماجرا، نشان زیبا و ظریفی را از شاهنامه در میان فرهنگ بومی درباره لباس کردی شاهد هستیم.

طراحی و دوخت این لباس‌ها همگی نشان دهنده سلیقه و زیبایی شناسی بی نظیر این مردمان است. وقتی مشاهده می‌کنیم که در این سال‌ها که جامعه ایران بیش از هر دوره دیگری رنگ و روی مدرن به خودش گرفته است بسیاری از مردمان کرد هنوز با لباس‌های محلی و سنتی خودشان رفت و آمد می‌کنند، مطمئن می‌شویم که پافشاری و تاکید آن‌ها بر روی هویت خودشان از فرهنگ ناب کردی سرچشمه می‌گیرد.

کافی است در مراسم‌های عروسی آن‌ها که در شهرها و روستاهای کرد نشین برگزار می‌شوند حضور یابید تا از تنوع چشم نواز رنگ‌ها و طرح‌ها حسابی لذت ببرید. با توجه به تمام نکاتی که به اختصار برشمردیم، لباس کردی یکی از مثال‌های عالی جهت بررسی تاثیر متقابل پوشاک و فرهنگ به شمار می‌رود.

فرهنگ و لباس آذری محلی

لباس‌های محلی آذری به قدری ظرافت و زیبایی در خود دارند که می‌توانند الهام بخش طراحی مدل‌های لباس جدید هم باشند. اگرچه این روزها کم‌تر می‌بینیم که در شهرهای آذری نشین کم‌تر کسی لباس‌های محلی به تن کند اما در مناطق روستایی و عشایری پوشیدن لباس آذری رواج زیادی دارد. ضمن اینکه در شهرها نیز گاهی دیده می‌شود که مردان یا زنانی با پوشیدن لباس‌های محلی‌شان چهره شهرشان را زیباتر ساخته‌اند.

لباس آذری زنانه انواع مختلفی دارد که در این مقاله به تعدادی از آن‌ها بسنده می‌کنیم. چادرا، اوربند، شاماخی، چپی، عرقچین، روسری کلاغه‌ای، چارقد، شال، چالما، آلاچارشاپ نام تعدادی از سرپوش‌های زیبایی است که زنان آذری به سر می‌کنند. اما از جمله تن‌پوش‌های محبوب در میان آن‌ها می‌توان به تومان، کوینک، دن، یل، شلته، ترکوینکی اشاره نمود.

لباس آذری مردانه نیز به همین منوال انواع متعددی دارد. سرپوش‌های مردانه آذری شامل بورک، کلاه پوستی کپی، حصیری، شپو و … می‌شود.  اما آغ کوینک، بی غب کوینک، روباشاکا، ستیره، آرخالق، گیمه، پالتون و … نیز نام تعدادی از تن پوش‌های محبوب مردانه در این این قوم است.

جذابیت این لباس‌ها به قدری بوده که بسیاری از افراد دوست دارند تا دوره‌های آموزش دوخت لباس محلی آذری را بگذرانند. حتی در عروسی‌ها دیده می‌شود که مدل‌های لباس رقص آذری نیز پوشیده می‌شوند چرا که این نوع پوشاک بسیار خاص و با پرستیژ است.

اما علاوه بر زیبایی، ظرافت و تنوعی که برای ویژگی‌های این پوشاک ذکر کردیم، باید به مساله ارتباط فرهنگ و لباس آذری نیز بپردازیم.

در کشور ایران همواره از آذری‌ها با صفت مردمان غیور نام برده می‌شود. نقشی که آن‌ها در تاریخ چند صد ساله این مرز و بوم ایفا کرده و در جنگ‌های متعددی از مرزهای ایران محافظت نموده‌اند آن‌ها را شایسته چنین صفتی می‌سازد. به همین خاطر است که در لباس‌های مردانه و زنانه سنتی آن‌ها ردپای روحیه جنگنده و خستگی ناپذیر آن‌ها را می‌توان مشاهده کرد. همچنین، اهمیتی که برای آداب و رسوم خودشان قائل هستند موجب شده تا انواع پوشاک مختلف را برای شرکت در رویدادهای سنتی‌شان طرحی نمایند. مراسم عروسی، عید نوروز، شب یلدا، مراسم‌های مذهبی و … از جمله مواردی می‌باشند که پوشاک خاص خود را دارند.

وقتی که یک جامعه برای آداب و رسوم و فرهنگ اختصاصی خود ارزش و اهمیت قائل شود ناخودآگاه بر روی دیگر جوامع نیز اثرگذار خواهد بود. آذری‌ها یک مثال بسیار خوب در این زمینه هستند. به همین خاطر است که پوشیدن لباس آذری، یادگرفتن طراحی و دوخت این لباس‌ها و تمایل به شرکت در مراسم سنتی آن‌ها طرفداران زیادی پیدا کرده است.

یکی دیگر از ویژگی‌های فرهنگی آنان علاقه بی حد و حصر به هنر است. نوازندگی، خوانندگی، نمایش، نقالی، نقاشی، فرش بافی از جمله رشته‌های هنری هستند که آذری‌ها در آن حرف‌ها برای گفتن دارند. حتی آن‌ها در هنرهای مدرن مانند سینما و تئاتر هم آثار درخشانی را خلق کرده‌اند و جشنواره‌های زیادی در سرتاسر دنیا برای آثار آذری برگزار می‌شوند.

این ذوق بالای آن‌ها برای خلق آثار هنری در پوشاک‌شان به طرزی واضح خودنمایی می‌کند و هرگاه که یکی از لباس‌های سنتی آذری را مورد بررسی قرار دهید، متوجه خواهید شد که بی شک حاصل کار یک هنرمند خوش ذوق و با استعداد بوده است.

فرهنگ لباس لری محلی

قوم لر دیگر قوم پرجمعیت و اصیل ایرانی است. لرها تاریخی غنی دارند و هویت‌شان با ایران و دین اسلام و مذهب تشیع گره خورده است. مراسم سنتی مذهبی آن‌ها هرساله تعداد زیادی از ایرانی‌ها و غیرایرانی‌ها را جذب خود می‌کند. دلیل ماندگاری این آداب و رسوم این است که ریشه در تاریخ ایران باستان و دین اسلام دارند و همین بکر بودن و ماندگار بودن‌شان نیز موجب استقبال دیگران شده است.

اقوام لر که دسته بندی‌های قومی مختلفی را برای خودشان ایجاد نموده‌اند از رنگ‌ها و طرح‌های متعددی برای پوشاک خود استفاده می‌کنند. لباس زنان لر برای جوان‌ترها از رنگ‌های بسیار شاد و متنوع تشکیل می‌شوند و برای زنان مسن‌تر هم نقش و رنگ ساده‌تر و سنگین‌تری دارند.

در عکس‌ها و فیلم‌هایی که پیرامون لرها ساخته شده‌اند بخشی از این پوشاک را مشاهده می‌کنیم. لباس‌هایی که برای جنگ، عروسی، زندگی روزمره و … طراحی شده‌اند هر یک نشان‌دهنده جایگاه مهمی است که رابطه لباس و فرهنگ ایجاد کرده‌است. در مورد این قوم نیز شرایط جغرافیایی تاثیر مشهودی بر البسه آن‌ها گذاشته ولی این همه مساله نیست.

سخت کوشی، غیور بودن، تاکید بر انجام بازی‌های گروهی برای تمام سنین، سادگی و دوری از تجملات، نقش پررنگ زنان در انجام کارها و … از جمله مواردی هستند که بر شکل گیری این نوع پوشاک اثرگذار بوده‌اند. لباس لری مردانه تا حدودی میان عشایر و ایلات لر مشابه و یکسان است. کلاه نمدی، پیراهن، جلیقه و شلوار بلند و آزاد پوشاک مردانه آن‌ها را تشکیل می‌دهند و اگر به عکس‌ و فیلم‌ها نگاه کنید از نظر طرح و رنگ تقریبا مشابه یکدیگر هستند.

کلاه‌هایشان اکثرا پشمی و به رنگ سیاه یا قهوه‌ای است. در حالیکه؛ پیراهن‌هایی یقه دار به تن می‌کنند و دکمه‌های این پیراهن مخصوص در سمت راست قرار گرفته است. کفش‌هایی که پا می‌کنند عموما گیوه است و این نوع گیوه برای زندگی‌های سختی که در دل طبیعت دارند بسیار مناسب می‌باشد. شلوارها را با کمربندی چرمی یا ارسی بزرگ می‌پوشند.

اما لباس لری محلی زنانه تفاوت‌هایی با نوع مردانه دارد. پیراهن آن‌ها یک تکه و با آستین‌ و دامن بلندی است و به قدری این پیراهن‌ها رنگ و نقش زیبا و متنوع دارند که چشم هر بیننده‌ای را مسحور خود می‌کنند. تاثیر پوشش سر نیز در میان آن‌ها بیشتر پارچه‌ای بلند است که به شیوه‌ای منحصر به فرد دور سرشان می‌پیچند که هم نقش روسری و هم نقش کلاه را ایفا می‌کند.

در مورد اینکه چرا لباس‌های مردانه لرها اکثرا متحدالشکل است ولی پوشاک زنانه‌شان تنوع بیشتری دارد، دلایل بسیاری می‌توان ذکر کرد. اما از نظر رابطه لباس و فرهنگ، لباس مردانه یک شکل و یک رنگ نماد صلابت و اقتدار مردانه است.

در این مقاله به موضوع رابطه فرهنگ و پوشاک پرداختیم. اگرچه مثال‌هایی که ذکر کردیم به صورت خلاصه ارائه شدند و هر یک از این موارد می‌توانند موضوع چندین کتاب باشند اما؛ تلاش ما بر این بود که از نظر تاثیرات فرهنگی لباس پوشیدن و مد را بررسی نماییم.

امیدواریم که این مطلب برای شما مفید بوده و تلنگری باشد تا بیشتر در این زمینه مطالعه و تحقیق کنید. منتظر نظرات شما هستیم.